Ik luister naar de Zelfspodcast van Sander Schimmelpenninck en Jaap Siewertsz van Reesema. Bij de aftrap, aflevering één, bekennen de heren dat het een lastige kwestie wordt, het hele zelfspotgebeuren. Ze vinden zichzelf namelijk eigenlijk gewoon fantastisch. Toch houden ze vast aan het concept van de podcast waarin twee ogenschijnlijk totaal verschillende vrienden in alle openheid zichzelf, en elkaar op de hak nemen. En ze blijken het te kunnen. Het niets- maar toch ook veelzeggende geouwehoer van twee kakkers uit het oosten van het land (ik wilde Twentse kakkers opschrijven, maar helaas Jaap, jij bent dat dus net niet) kan vele luisteraars bekoren. Iedere aflevering heeft een eigen thema en de mannen bereiden zich redelijk voor. Vaak lijkt het of ze echt weten waarover ze het hebben, vaak ook denken ze gewoon maar wat hardop. Het is meestal wel grappig, en zet soms zelfs aan tot denken. Ik ben dan nog weleens geneigd nader uit te zoeken hoe het allemaal echt zit met de onderwerpen waarover zij drie kwartier hun ongezouten meningen en controversiële gedachten uitwisselen. Te beginnen bij de rode draad van de podcast: zelfspot. Wat is het eigenlijk? Wat zegt het over iemand en biedt het, naast vermaak, nog iets functioneels?
Ook ik houd van zelfspot. De gewaarwording dat iemand zichzelf niet te serieus neemt, dat tekortkomingen geen bron van schaamte, maar juist een bron van vermaak kunnen zijn. ‘De draak steken met jezelf’, aldus de definitie in de Van Dale. Volgens sommige bronnen duidt een duidelijke dosis zelfspot op een hoge mate van zelfkennis. Het klinkt niet onlogisch, maar is het ook waar?
Humorstijlen
Zelfspot is één van de vier humorstijlen die door gedragsdeskundigen worden onderscheiden. De drie andere stijlen zijn zelfversterkende humor, verbindende humor en agressieve humor. Zelfversterkende humor zetten mensen in om zich beter te voelen. De lol van iets inzien, vooral als het even tegenzit. Het is een zeer effectieve manier om met tegenslag om te gaan en wordt beschouwd als een functionele humorstijl. Zo ook verbindende humor, die mensen inzetten als sociaal smeermiddel. Humor breekt het ijs en samen lachen schept snel een band. Agressieve humor is daarentegen weinig functioneel. Sarcasme, de draak steken met een ander en venijnig uit de hoek komen. Hoe lekker het kan voelen, het blijkt niet bevorderend voor je algehele welzijn. Dit blijkt ook te gelden voor zelf bespottende humor. Hier is serieus, en best veel onderzoek naar gedaan. Het blijkt dat mensen die de neiging hebben de spot te drijven met zichzelf ten overstaan van anderen, minder gelukkig zijn.
Relativeren
Dat had ik niet gedacht. Ik kan er nog inkomen dat agressieve humor meer wordt ingezet door enigszins verbitterde types. Neemt niet weg dat het kostelijk kan zijn, maar het is wat makkelijk en je maakt er weinig vrienden mee. De types die zo soepel, openlijk en nog creatief ook zichzelf te grazen kunnen nemen had ik daarentegen een groot relativerend vermogen en lichtzinnigheid toegedicht. Dat blijkt een misvatting. Zelfspot komt inderdaad voort uit de capaciteit tot relativeren, maar het is gericht op het verkeerde, namelijk op jezelf. Daar word je niet gelukkig van, maar eerder ongelukkig. Het gebruik van zelfspot duidt op een groot bewustzijn van eigen tekortkomingen en zwakten. Het zal niemand verbazen dat dit eerder negatieve dan positieve gevoelens teweeg brengt.
Positieve illusies
Gelukkige mensen relativeren niet zichzelf, maar hun omgeving. Zij zijn er juist goed in zichzelf het merendeel van de tijd in een positief daglicht te plaatsen. Gedragswetenschappers noemen dit positieve illusies en de meeste mensen ‘lijden’ hieraan. Normale (lees: mentaal gezonde) mensen hebben over het algemeen een positief zelfbeeld en scoren zichzelf desgevraagd meestal bovengemiddeld op allerlei goede eigenschappen en capaciteiten. Dit is uiteraard een onmogelijkheid en duidt op een vertekend beeld, aangezien we allen rondom dat gemiddelde moeten zitten, met enkele uitschieters erboven en eronder. Misschien is dat verrassend, maar het is ook weer niet heel vreemd, aangezien mensen meer baat hebben van een positief zelfbeeld, dan van een negatief zelfbeeld.
Functioneel ongemak
Zelfspot lijkt dus iets te zeggen over iemands zelfbeeld en wel dat het waarschijnlijk negatiever is dan dat van de gemiddelde mens. De kans bestaat dan weer wel dat het ook wat realistischer is dan het zelfbeeld van die gemiddelde mens, aangezien de meesten onder ons net te positief over onszelf denken. De stelling dat zelfspot op zelfkennis duidt lijkt te kloppen. Het blijkt echter het soort zelfkennis te zijn waar je niet gelukkiger van wordt. Gedragswetenschappers zijn dan geneigd het als ‘niet functioneel’ aan te merken. Sander Schimmelpenninck en Jaap Siewertsz van Reesema weten ondertussen wel beter. Hun zelfspot blijkt wel degelijk functioneel, zo getuigt het succes van de Zelfspodcast.
Bronnen
Di Fabio, A., Smith, M. M., & Saklofske, D. H. (2020). Perfectionism and a Healthy Attitude toward Oneself: Could Humor Be a Resource? International journal of environmental research and public health, 17(1), 201.
Makridakis, S., & Moleskis, A. (2015). The costs and benefits of positive illusions. Frontiers in psychology, 6, 859.
Martin, R. A., Puhlik-Doris, P., Larsen, G., Gray, J., & Weir, K. (2003). Individual differences in uses of humor and their relation to psychological well-being: Development of the Humor Styles Questionnaire. Journal of Research in Personality, 37, 48-75.
Tucker, R. P., Wingate, L. R., Slish, M. L., O’Keefe, V. M., Cole, A. B., & Hollingsworth, D. W. (2014). Rumination, suicidal ideation, and the mediating effect of self-defeating humor. Europe’s Journal of Psychology, 10(3), 492-50
